Neden Başkalarını Aşağı Çekeriz? HASET PSİKOLOJİSİ
- Hürriyet Munanoğlu
- 1 Ağu
- 4 dakikada okunur
"Bir meslektaşınız terfi aldığında içinizde kabaran o rahatsız edici his... Acaba bu, 'Keşke ben de...' diyen masum bir kıskançlık mı, yoksa 'Keşke o da başaramasa...' diyen zehirli bir haset mi?
Melanie Klein'ın Haset ve Şükran eseri, bu iki duygu arasındaki kritik farkı ortaya koyarken, sosyal psikoloji alanında bilimsel araştırmalar da bu duyguların iş yerlerinde “Yengeç Sepeti Sendromu” olarak nasıl davranışlara dönüştüğünü gösteriyor."
1: HASET VE KISKANÇLIK ARASINDAKİ İNCE ÇİZGİ
Melanie Klein'ın kitaptan aktarımlarıyla:
"Haset, kişinin sahip olmadığı şeye duyduğu zehirli bir öfkedir. Şükran ise sahip olduklarının kıymetini bilme sanatıdır." (Haset ve Şükran, 1957)
"Haset, arzulanan bir şeyin başka birine ait olduğu ve bize değil de ona haz verdiği inancının yol açtığı kızgın bir duygudur." (Haset ve Şükran, 1957)
"Kıskançlık da hasede dayanır, ama öznenin en az iki kişiyle ilişki içinde olması gerektirir: Özne kendi hakkı olan sevginin rakibi tarafından elinden alındığına ya da alınma tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğuna inanıyordur." (Haset ve Şükran, 1957)
"Kıskançlık, elinde olanı yitirmekten korkar; hasetse, kendi istediğinin bir başkasında olduğunu gördüğü için acı duyar." (Haset ve Şükran, 1957)
"Sevgi, haset duymaz." (Haset ve Şükran, 1957)
Konuyu örneklerle açıklayalım:
Kıskançlık; sahip olduğunu bir başkasının almasını istememe. Çocuk sahip olduğu oyuncağı paylamak istemiyor, kıskanıyor.
Haset; kendinde olmayanı başkasında görünce reddetmek onu kötü göstermek. Çocuğun hiç oyuncak arabası yok ama olsun istiyor, başka çocukta oyuncak araba görünce onu kırıyor. "Bende yoksa onda da olmasın."
Konunun günlük hayatta biraz daha anlaşılması için bir de kurumsal iş hayatından örnek verelim.
Kıskançlık: Yıllardır birlikte çalıştığınız yöneticinizin, yeni gelen bir çalışana sizinle paylaştığı kadar zaman ve rehberlik ayırmaya başlaması. “Eskiden benimle bu kadar ilgilenirdi, artık onu kaybediyorum” hissi.
Haset: Takım arkadaşınızın övgü alan projesini görünce içinizde beliren "Keşke sunumunda bir aksaklık olsa da gözden düşse" dürtüsü.
Psikodinamik Köken:
"Birinin başarısı sizi neden rahatsız eder?
Melanie Klein’a göre bu, bebeklikte başlar. Annenin "sahip olduğu" (süt, sevgi) güce karşı hissedilen çaresizlik, yetişkinlikte başkalarının sahip olduklarına yönelik haset ve kıskançlığa dönüşür.
2: SOSYAL PSİKOLOJİDEN DESTEK: YENGEÇ SEPETİ SENDROMU
Sosyal psikolojide “yengeç sepeti sendromu”, birinin yükselişini engelleme eğilimidir.
Sepetteki yengeçlerden biri dışarı çıkarak kaçmaya çalıştığında, diğerleri de onunla birlikte çıkmaya çalışırken onu da aşağı çekerler ve hiç bir yengeç sepetten çıkamaz. Bazen iş yaşamında insanlar da benzer davranış sergiler: "Ben başaramıyorsam, sen de başaramamalısın."
Utah Üniversitesinde 2019 yılında yapılan bir araştırmaya göre; iş yerlerinde çalışanların %68'inin başarılı meslektaşlarını gizlice sabote etme dürtüsü hissettiğini gösteriyor.
Peki bu “yengeç sepeti sendromu” davranışının kökeninde ne var?
Grup dinamiklerinde "eşitlikçi" bir zehre dönüşen HASET olabilir mi?
3: BİLİMSEL KANITLAR: KURUMSAL HASET VE YANSIMALARI
“İşyerinde Haset” (Workplace Envy) başlıklı kapsamlı incelemede Michelle K. Duffy, KiYoung Lee ve Elizabeth A. Adair (2021), iş yerinde hasedin yalnızca bireyler arası bir duygu değil, aynı zamanda örgütsel yapılar içinde etkili bir sosyal dinamik olduğunu ortaya koyar. https://doi.org/10.1146/annurev-orgpsych-012420-055746
Haset, görünüşte sessiz yaşansa da, zamanla iş birliğini zedeleyen davranışlara dönüşebilir. Çalışma, hasedin iki temel tepki biçimiyle ortaya çıktığını vurgular:
“İş yerinde haset, iki tür davranışı tetikler: birincisi, hedef alınan kişinin avantajlarını azaltmak (leveling down); ikincisi ise, haset duyan kişinin kendi konumunu iyileştirmeye çalışmasıdır (leveling up).” (Duffy et al., 2021, s. 26)
İlk tepki çoğu zaman olumsuzdur. Haset duyan kişi, hedef alınan kişinin başarısını gölgelemek, onu sosyal olarak baltalamak ya da destekten mahrum bırakmak gibi yıkıcı yollara başvurabilir:
“İş yeri literatüründeki en net bulgulardan biri, hasedin sosyal baltalama ve benzeri zarar verici kişiler arası davranışları tetiklediğidir.”(Duffy et al., 2021, s. 26)
Ancak araştırmacılar, hasedin her zaman yıkıcı sonuçlara yol açmadığını da vurgular:
“Haset, bireyleri algılanan farkı kapatmak için kendi kaynaklarını harekete geçirmeye, kendini ve çıktısını geliştirmeye yönlendirebilir.”(Duffy et al., 2021, s. 28)
Bu bulgu, iş yerinde hasedin yalnızca bir tehdit değil, aynı zamanda gelişim fırsatına da dönüşebileceğini gösterir.
4: ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Unutulmamalıdır ki, haset bastırılması gereken bir zayıflık değil, doğru yönetildiğinde bireysel gelişimi ve kurumsal büyümeyi tetikleyebilecek bir sinyaldir.
Kurumsal Düzeyde:
Haset gibi güçlü duyguların iş ortamında nasıl yönlendirileceği, kurum kültürünün derinliğiyle doğrudan ilişkilidir. Bu bağlamda kurumlar için üç temel öneri öne çıkmaktadır:
Şeffaflık ve adalet: Performans değerlendirme, ödül dağıtımı ve terfi süreçlerinde adil ve görünür uygulamalar, algılanan eşitsizliği azaltır.
İş birliğini teşvik eden iklim: Aşırı bireysel rekabet yerine, ekip başarısını ödüllendiren yapılar, hasedin yıkıcı etkilerini zayıflatır. "Takım başarısı" vurgusu yaparak, bireylerin birbiriyle yarış halinde değil dayanışma ile çalışmaya teşvik edin.
Duygusal farkındalık ve liderlik: Liderlerin duygusal zekâlarını kullanarak ekip içinde güvenli bağlar kurması, çalışanların yıkıcı değil yapıcı tepkiler geliştirmesini sağlar. Takım Ruhu, Ekip İşbirliği, Grup Dinamiği gibi kavramları hayata geçirecek eylem adımları atın.
Bireysel Düzeyde:
Farkındalık: Duygunuzun "haset" mi yoksa "kıskançlık" mı olduğunu ayırt edin.
Dönüşüm: Hasedi, kendi gelişiminiz için bir motivasyona çevirin.
"Haset hissettiğinizde kendinize sorun: "Bu duygu, bana hangi ihtiyacımı hatırlatıyor?"
"İçsel eksiklik" yerine "büyüme fırsatı" odaklı düşünün.
5. SONUÇ VE EYLEM ADIMLARI
Sokrates'in söylediği gibi "Haset, ruhun kendi kendini yemesidir."
Siz sepetteki yengeçlerden misiniz? Yoksa sepetin dışında, başkalarının da çıkmasına yardım edenlerden mi?
📌 Harekete Geçin:
✓ Bugün bir meslektaşınızı içtenlikle tebrik edin
✓ Haset duyduğunuz anlarda, "Bu duygu bana ne anlatıyor?" diye sorun
✓ Kıskançlık duygusuna kapıldığınızı fark edince:
"Neyi kaybetmekten korkuyor ya da endişe duyuyorsunuz?"
"Onu korkusuzca paylaşmak için neye ihtiyacınız var?"
Yorumlar